Zespół Patologicznego Unikania (PDA)

Zespół Patologicznego Unikania (Pathological Demand Avoidance, PDA) to jedno z zachowań związanych ze spektrum autyzmu. Charakteryzuje się skrajną trudnością w akceptowaniu i spełnianiu żądań oraz oczekiwań, co może obejmować zarówno codzienne obowiązki, jak i bardziej skomplikowane zadania.

Osoby z PDA często odczuwają silną potrzebę kontrolowania swojego otoczenia i relacji z innymi ludźmi, co prowadzi do unikania wszelkich form presji i wymagań. Zespół Patologicznego Unikania jest diagnozowany głównie u dzieci, jednak jego objawy mogą utrzymywać się także w dorosłości. Rozumienie i adaptacja do potrzeb osób z PDA może znacząco poprawić ich codzienne funkcjonowanie oraz jakość życia.Główne cechy PDA to  unikanie żądań, potrzeba kontroli, Intensywne reakcje emocjonalne, zmienne nastroje.

Ekstremalne unikanie żądań
Osoby z PDA stosują różnorodne strategie, aby uniknąć spełniania oczekiwań, w tym wymówki, odwlekanie, ignorowanie, a nawet agresję. Na przykład: rodzice proszą 10-letniego Adasia, który jest w spektrum autyzmu i wykazuje cechy PDA, aby posprzątał swój pokój. Jest to regularne zadanie, które Adaś powinien wykonywać co tydzień. Jednak Adaś zaczyna stosować różnorodne wymówki i taktyki, aby tego nie zrobić. Najpierw  twierdzi, że boli go brzuch lub że czuje się chory (wymówki zdrowotne), jednocześnie próbuje odwrócić uwagę rodziców, zaczynając mówić o czymś, co go interesuje, np. o swoim ulubionym hobby czy nowej grze komputerowe (zmienianie tematu). Obiecuje, że posprząta później, ale gdy przychodzi właściwy moment, zawsze znajduje nowe powody, aby tego nie robić (odwlekanie).  Jeśli rodzice nadal naciskają na sprzątanie, Adaś może stać się agresywny, może krzyczeć lub płakać, aby ich zniechęcić do egzekwowania obowiązku (zachowania prowokacyjne).
Radzenie sobie z ekstremalnym unikaniem u osób z PDA wymaga zrozumienia ich potrzeby kontroli i redukcji stresu. Oferowanie wyborów, stopniowe wprowadzanie zadań, pozytywne wzmocnienie oraz technika kamuflażu wymagań to skuteczne strategie, które mogą pomóc w zmniejszeniu oporu i lęku, ułatwiając realizację codziennych zadań. Ważne jest, aby podejście było indywidualnie dopasowane do potrzeb i preferencji danej osoby.

Potrzeba kontroli
Osoby z PDA odczuwają silną potrzebę kontrolowania sytuacji oraz swoich interakcji z innymi. Na przykład 8-letni Janek  w spektrum autyzmu z cechami PDA, ma swoją stałą poranną rutynę. Każdego ranka przed wyjściem do szkoły musi dokładnie wykonać określone czynności w tej samej kolejności: zjedzenie śniadania, umycie zębów, ubranie się i sprawdzenie plecaka. Pewnego dnia jego mama prosi go, żeby szybko się ubrał przed śniadaniem, bo są spóźnieni. Co się dzieje? Jakie są reakcje Janka? Janek stanowczo odmawia zmiany kolejności czynności. Krzyczy, płacze i może nawet zacząć rzucać przedmiotami (opór i sprzeciw). Dzieje się tak, ponieważ zmiana rutyny powoduje u Janka silny stres, co może przejawiać się w postaci paniki lub zamknięcia się w sobie (stres i panika). Janek, aby poradzić sobie z sytuacją próbuje negocjować (negocjacje), przekonując mamę, że muszą postępować według jego planu - jest mu to potrzebne, aby czuć się bezpiecznie i komfortowo.
Potrzeba kontroli u osób z PDA jest często bardzo silna i może przejawiać się w różnych aspektach życia codziennego. Rozpoznanie i zrozumienie tych zachowań przez rodziców, nauczycieli i terapeutów jest kluczowe dla zapewnienia odpowiedniego wsparcia. Strategie radzenia sobie z potrzebą kontroli mogą obejmować:

  • dawanie wyboru: oferowanie ograniczonej liczby wyborów, aby osoba czuła, że ma wpływ na sytuację.
  • ustalanie rutyny: tworzenie i utrzymywanie jasnych, przewidywalnych zasad, reguł, rutyny.
  • współpracę: włączanie osoby z PDA w proces planowania i podejmowania decyzji, aby zwiększyć jej poczucie kontroli.
  • wsparcie terapeutyczne: praca z terapeutą nad technikami radzenia sobie z lękiem i potrzebą kontroli.

Intensywne reakcje emocjonalne
Silne emocje u osób w spektrum autyzmu z PDA pojawia się w odpowiedzi na stresujące sytuacje lub wymagania. Reakcje emocjonalne mogą być bardzo różnorodne i trudne do przewidzenia. Kluczowe jest, aby otoczenie – rodzice, nauczyciele, terapeuci – było świadome tych możliwych reakcji i odpowiednio przygotowane na ich zarządzanie. Ważne jest, aby reagować z empatią i zrozumieniem, starając się zminimalizować stresory oraz dostosować wymagania do możliwości osoby z PDA. Indywidualne podejście, cierpliwość i wsparcie mogą znacząco pomóc w radzeniu sobie z intensywnymi reakcjami emocjonalnymi. Na przykład 11-letni Krzysztof miał zaplanowaną wycieczkę do parku z rodzicami. W ostatniej chwili plany się zmieniają i rodzice informują go, że zamiast tego pójdą do centrum handlowego. Pierwszą reakcją Krzysztofa może być silny sprzeciw: Krzysztof zaczyna głośno protestować, krzyczeć i płakać. Może również krzyczeć, że nie chce iść do centrum handlowego. W przypływie emocji może zacząć rzucać przedmiotami, uderzać pięściami o ścianę lub nawet próbować uderzyć rodziców (zachowania agresywne). Krzysztof może też doświadczyć ataku paniki - zaczyna oddychać szybko i płytko, co jest objawem silnego lęku wywołanego nagłą zmianą planów. W takim przypadku wcześniejsze nauczanie technik relaksacyjnych oraz przetrenowanie sposobów  regulacji emocji z terapeutą  może pomóc Krzysztofowi poradzić sobie z lękiem i stresem.

Zmienne nastroje
Osoby z Zespołem Patologicznego Unikania (PDA) mogą doświadczać gwałtownych i częstych zmian nastroju - szybko przechodzić od jednej emocji do drugiej, czasem zupełnie skrajnej. Te zmiany mogą być trudne do przewidzenia i mogą wynikać z różnych bodźców lub sytuacji (zmian, przerw, nieprzewidzianych zdarzeń itp.). Na przykład: 10-letnia Ewa  jest zaproszona na urodziny swojej koleżanki. Początkowo jest bardzo podekscytowana perspektywą zabawy i spotkania z przyjaciółmi. Ewa jest radosna, bierze aktywny udział w zabawach i rozmawia z rówieśnikami (radość, entuzjazm). Podczas przyjęcia pojawia się klaun, co było niespodzianką przygotowaną przez rodziców koleżanki. Ewa jednak  nie była przygotowana na taką atrakcję, dlatego zaczyna odczuwać silny lęk. Może się wycofać, płakać lub próbować uciec z przyjęcia. Zmiana nastroju jest gwałtowna i spowodowana nieprzewidzianym wydarzeniem, które wywołuje u niej ogromny stres.

Dla osób z PDA oraz ich rodzin kluczowe jest wsparcie psychologiczne i terapeutyczne szczególnie w zakresie diagnozy, planowania interwencji, nauki radzenia sobie z lękiem i stresem. Rodziny osób z PDA często potrzebują wsparcia w zrozumieniu i radzeniu sobie z codziennymi wyzwaniami związanymi z tym zaburzeniem. 

W Centrum Zmian z osobami w spektrum autyzmu z PDA (Zespołem Patologicznego Unikania) pracują:

Bibliografia:
Christie, P., Duncan, M., Fidler, R., & Healy, Z. (2012). Understanding Pathological Demand Avoidance Syndrome in Children: A Guide for Parents, Teachers, and Other Professionals. Jessica Kingsley Publishers.
Newson, E., Le Marechal, K., & David, C. (2003). Pathological demand avoidance syndrome: A necessary distinction within the pervasive developmental disorders. Archives of Disease in Childhood, 88(7), 595-600.
O’Nions, E., Viding, E., Greven, C., Ronald, A., & Happé, F. (2014). Pathological demand avoidance: Exploring the behavioural profile. Autism, 18(5), 538-544.
PDA Society. (2021). What is PDA? PDA Society Website.